ایرج در افسانههای ایران پسر فریدون یکی از شاهزادگان برجسته ایرانی است که خود نیای دودمان پادشاهی ایران است. بنابر همین اسطورهها نام ایران از ایرج به معنای آزاده و نجیب گرفته شده است. واژه ایران اما از پارسی میانه و نخستین بار در پی نام اردشیر بابکان بنیانگذار سلسله ساسانی آمده که در نبردی دودمان اشکانی را برانداخت و خود را شاهنشاهِ ایرانشهر نامید. کهن نگاران یونانی ایران را Persís میخواندند و همین سبب شد تا غربیان این کشور را Persia بخوانند.
در ششم دیماه هزار و سیصد و سیزده (27 دسامبر 1934) حکومت ایران به شکل رسمی از کشورهای دیگر خواست که در نوشتار رسمی، از واژهٔ ایران بهجای واژههایی همچون پرشیا، پرس و پرسه استفاده کنند. در آن روزگار، در اروپا، ایران تنها یک اصطلاح جغرافیایی بود و برای اشاره به این کشور به کار نمیرفت.
نمونههای کشفشده در کشف رود خراسان و گنجپرِ گیلان گواهی بر حضور انسان در دوران پارینه سنگی زیرین در ایران هستند. نشانههای کشفشده در غار وارسی کرمانشاه نیز خبر از انسانهای باستانی نئاندرتال در ایران میدهند. پسازآن و تا پیش از دوران نوسنگی نیز در زاگرس فرهنگهایی مانند برادوستی دیده میشوند.
نخستین جوامع کشاورزی، در دامنهٔ زاگرس در غرب ایران، از جمله چغاگلان، چغابنوت و چغامیش به شکوفایی رسیدند. پیرامون دشتهای فلات ایران از چهار هزار سال پیش از میلاد مراکز شهری پدیدار و سرزمینی برای رونق بازرگانی فلزات بود. در همین روزگار (عصر برنز) جمعیت در فلات ایران افزایش یافت.
شوش که به آغاز سال ۴۳۹۵ پیش از میلاد بازمیگردد و شمار زیادی از سایتهای پیشازتاریخ در ایران نشانی بر وجود فرهنگهای باستانی و سکونتگاههای شهری در هزاره چهارم پیش از میلاد در گستره ایران است.
گسترهای امروزی ایران، جایی برای بالندگی شهرآیینهای گوناگون، از جمله ایلام، جیرفت و زایندهرود بود. ایلام، برجستهترین این تمدنها، در جنوب غربی کشور در کنار بینالنهرین گسترش یافت و تا زمان پدیداری شاهنشاهیهای ایرانی، هستی خود را ادامه داد. پیدایش خط در ایلام با سومر همسو بود و خط میخی ایلامی، از هزارهٔ سوم پیش از میلاد گسترش یافت از حدود ۳۳۵۰ تا ۲۵۰۰ سال پیش از دوران مشترک نیز، شمال باختری ایران بخشی از تمدن کورا–آراکس بود.
مردمان ایران باستان و مهمترین تیرهها آنها مانند پارس و ماد که فرهنگی نزدیک به هم داشتند از هزاره دوم پیش از میلاد و بنا به نظری دیگر در سدههای هشتم و نهم پیش از میلاد به ایران وارد شدند. دیاکو نخستین پادشاه ماد حدود سال 708 تا 665 پیش از میلاد هگمتانه همدان کنونی را به پایتختی برگزید. جانشینان او پس از اتحاد با پارسها و بابلیها بر آشوریان تاختند و نینوا را تسخیر کرده به سلطه آشوریان پایان دادند. پایان آشوریان آغازی بر گسترش بیشتر تمدنهای ایرانی بود. آخرین پادشاه ماد نیز ایشتوویگو بود که شکست از کوروش، شاه انشان را پذیرفت.
شکست ایشتوویگو به دست کوروش، بهراستی، گذاری از یک نیرو به قدرتی دیگر بوده است نه نابودی همهگیر قدرت شکستخورده. کوروش بهعنوان پیشدرآمدی برای همبستگی همهٔ مردم ایران و دیگران زیر پرچم خود، مادها و پارسها را در ارتش خود در هم آمیخت. کوروش امپراتوری هخامنشی را در 550 پیش از زادروز بنیان نهاد او بر آسیای صغیر و آسیای میانه چیره گشت و شهرهای بسیاری همچون بلخ، مرو و سغد را ضمیمهٔ قلمرو هخامنشی کرد تدابیر کوروش در فتح بابل، در تاریخ بشریت برجسته است؛ مهربانی وی بر مردمان شکستخورده متمایز بود. کوروش فرمان منع کشتار و تاراج را صادر کرد. در این دوره با توجه به دشواریهای داخلی بابل، آوازهٔ پارسها زودتر از خودشان رسیده بود و مردم بابل کوروش را نجاتدهندهٔ خود میدانستند. مِهر پادشاه ایرانی در حق یهودیان باعث شد که در تورات به وی اشاره شود. کوروش آداب و دین ایرانیان را به دیگر ملل تحمیل نکرد و در این مقطع، داشتههای یهودیان را به آنان بازگرداند و اجازه داد تا معبد خود را دوباره بسازند. منشور کوروش (حدود ۵۳۹ و ۵۳۸ پ. م) نوشته شده است، نشانی است از اینکه کوروش برای مردم این امکان را فراهم کرده است که در آرامش زندگی کنند. امپراتوری هخامنشیان بهعنوان نخستین حکومت جهانی و بزرگترین امپراتوری جهان تا به آن زمان، شناخته شوند.
این امپراتوری با یورش اسکندر مقدونی از میان رفت. پس از اسکندر جانشینان او یعنی سلوکیان بر ایران حاکم شدند در قرن سوم پیش از میلاد اَرشَک به یاری پَرنی ها، استان پارت را فتح کرد امپراتوری اشکانی را در شمال شرقی ایران تأسیس کرد وی سپس با یکپارچه کردن پارتیان و دیگر اقوام ایرانی بر سلوکیان شورید و با تثبیت اقتدار، بنیان دودمان خود را از تبار هخامنشیان برشمارد. اشکانیان به زنده کردن فرهنگ و آیینهای ایرانی پرداختند.
اردشیر بابکان از استان پارس پس از شکست اردوان پنجم در سال ۲۲۴ م در دشت هرمزدگان، به دودمان اشکانی پایان داد و شاهنشاهی ساسانی را بنیان گذاشت.
موسیقی و معماری در این دوره گسترده شد و دانشگاه جندیشاپور در محدوده میان شهرهای شوشتر، شوش و دزفول بنا شد. سرانجام جنگهای طولانی ایران و روم مایه فرسودگی ارتش شاهنشاهی ساسانی شد و با تازش اعراب به ایران آخرین تمدن خاورمیانه باستان برچیده شد و دوران فرهنگی و تمدنی تازهای برای ایران آغاز شد .
ایرانیان بهزور شمشیر مسلمان نشدند ادبیات پارسی میانه پس از اسلام از میان نرفت و زرتشتیان میتوانستند با پرداخت جزیه به اعمال دینی خود بپردازند و نیایشگاههای آنان، در چند سده پس از اسلام هنوز برپا بوده است دین اسلام به شکلی مسالمتآمیز توسط ایرانیان پذیرفته شد و شماری از افراد سرشناس ایرانی، بدون فشار از دین زرتشت دست کشیدند. اعراب، به کمک بومی نیاز داشتند و ایرانیان با گذر زمان، توانستند به بخشهای اداری حکومت وارد شوند.
امویان که برتری عربها بر دیگر مردمان را باور داشتند فشارهایی بر ایرانیان وارد کردند که این دستآویز شد تا مخالفان، خراسان را پایگاهی برای ناآرامیهای خود کنند و خلافت عباسی را جایگزین خلافت اموی کردند. هرچند که در حکومت عباسیان ایرانیان بسیاری حضور فعال داشتند؛ ولی این مایه پایان سلطه اعراب بر آنان نشد پس از حدود دو سده حکومتهای مستقلی چون طاهریان، صفاریان و سامانیان در ایران شکل گرفت که در دوره سامانیان ایران دیگر تحت سلطه عباسیان نبود.
فعالیتهای ادبی، علمی و هنری ایرانی بار دیگر به شکوفایی رسید و ایرانیان مشارکتی اثرگذار در شکلگیری دوران طلایی اسلام داشتند.
از سدهٔ نهم میلادی میاندورهٔ ایرانی آغاز شد و نخستین حکومتهای ایرانیتبار پس از اسلام، پدیدار شدند. در سدهٔ دهم میلادی، اقوام ترک به این کشور آمدند و حکومتهای غزنوی، سلجوقی و خوارزمشاهی را تشکیل دادند که بر بخش بزرگی از ایران، حکومت کردند. این حکومتها پارسیگو بودند تا جایی که در سرزمین آناتولی سلجوقیان روم با فرهنگی ایرانی فرمانروایی داشتند. ترکان نیز فرهنگ ایرانی را پذیرفتند و فرهنگ ایرانی بر بخشهای پیرامونی ایران اثری انکار نشدنی داشت. در سده سیزده میلادی با تازش ویرانگر مغولها خوارزمشاهیان از میان رفتند. پس از چندپاره شدن مغولان هلاکوخان نواده چنگیز فرمانروایی ایلخانان را در ایران بنیان نهاد. پس از ایلخانان تیمور گورکانی امپراتوری تیموریان را بنا کرد که کموبیش یک و نیم قرن به درازا انجامید. در این گذار تمدن ایران دچار فرازوفرود بسیاری بود و آسیب فراوان دید؛ در یک نمونه تیمور فرمان کشتار تمام مردم اصفهان را صادر کرد که به کشتار هفتاد هزار تن انجامید. پس مرگ تیمور و بیثباتی جانشینانش حکومتهایی طی بیش از بیست سال بر ایران حاکم شدند. سرانجام شاه اسماعیل صفوی بر دیگران چیره شده و امپراتوری صفوی را در سده پانزدهم میلادی پایهگذاری کرد. صفویان ایران را پس از نُه سده تحت یک حکومت مستقل و ملی متحد کردند. آنان بر هویت ایرانی تأکید داشتند و مذهب شیعه را در ایران آیین رسمی اعلام کردند. این روزگار را میتوان نخستین دوران مدرن ایران دانست. شاهعباس نظم و اقتدار را در ایران گسترش داد که خود مایه رونق اقتصاد و هنر در این دوره بود. پس از کم رمق شدن حکومت صفوی، هوتکیان اصفهان را محاصره کردند و با شکست شاه سلطان حسین صفویان از میان رفتند. پسازاین بود که عثمانی و روسیه به بخشهایی از ایران چیرگی یافتند. نادرشاه در سده هجدهم افغانها را شکست داد و ایران را به یکی از نیرومندترین امپراتوریهای زمان خود بدل کرد. نادر، افشاریان را بنیاد نهاد، هند را فتح کرد و مذهب جعفری را رسمیت بخشید ایران در زمان نادر به گستردهترین حالت خود از زمان ساسانیان رسید. پس از نادرشاه ایران دستخوش ناآرامی شد کریم خان زند اصفهان را فتح کرد، خود را وکیلالرعایا نامید و به کشاورزی و بازرگانی رونق بخشید او دودمان زند را بنیان کرد. اختلافات دو خاندان زند و قاجار ادامه داشت تا اینکه آغامحمدخان قاجار، لطفعلی خان زند را شکست داد، به گرجستان و کرمان تاخت و کشتار بسیار کرد؛ او در سده نوزدهم سلسله قاجاریان را تأسیس کرد. در این دوران تهران پایتخت ایران شد، جنگهای ایران و روسیه دستآویز عهدنامههای گلستان و ترکمانچای شد و سرزمینهای بسیاری چون قفقاز جنوبی و داغستان از ایران جدا شد. هم آوردی دو دولت روس و بریتانیا ایران دچار مشکلات و دگرگونیهای بسیار کرد و جنبشهای ضد استعماری در منطقه شکل گرفت. امتیاز قاجار به دولتهای بیگانه زمینهساز انقلاب مشروطه در دههٔ ۱۲۸۰ شمسی شد. اشغال ایران در جنگ جهانی اول و قحطی ۱۹۱۷ تا ۱۹۱۹ ایران ضربههای بعدی بر پیکر ایران قاجاری بودند. در سال 1304 پادشاهی پهلوی به دست رضاشاه بنیان نهاده شد این دوره همراه با زیرساختهای نوینی در ایران بود. با شروع جنگ جهانی دوم و باوجود اعلام بیطرفی، بریتانیا و شوروی ایران را اشغال کرده و رضاشاه را با برکنار شد. س از اشغال ایران، بریتانیا و شوروی به محمدعلی فروغی پیشنهاد دادند که رسماً جمهوریت را اعلام کند که وی مخالفت کرد. کمی بعد، آشکار شد که بریتانیا و شوروی خواستار کنار زدن رضاشاه هستند و این دو، سرانجام از سلطنت پسر او، محمدرضا پهلوی حمایت کردند. آغاز پادشاهی محمدرضا پهلوی، با اشغال ایران در جنگ جهانی دوم همزمان شد. کمی پس از پادشاهی وی، در آغاز دههٔ ۱۳۲۰، ایران پذیرفت که رسماً در کنار متفقین قرار گیرد و متفقین اعلام کردند، به استقلال و یکپارچگی سرزمین ایران احترام خواهند گذاشت. در روزگار نخستوزیری محمد مصدق، نهضت ملیشدن نفت رخ داد. با کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، دولت مصدق سقوط کرد و یکهسالاری در سلطنت محمدرضاشاه افزایش یافت. با انقلاب 1357 شاهنشاهی ایران سرنگون و جمهوری اسلامی به رهبری آیت الله سید روحالله خمینی بنانهاده شد.
ایران در مختصات جغرافیایی ۳۲ درجه شمالی و ۵۳ درجه شرقی قرار دارد و از شمال به آذربایجان، ارمنستان، ترکمنستان و دریای خزر، از شرق به پاکستان و افغانستان، از جنوب به خلیج فارس و دریای عمان و از غرب به ترکیه و عراق محدود میشود. این کشور همچنین جزیرههایی را در خلیج فارس در اختیار دارد. سراسر گسترهٔ ایران، ۱٫۶۴۸٫۱۹۵ کیلومتر مربع است که ۱۱۶٫۶۰۰ کیلومتر مربع آن را آبهای این کشور تشکیل میدهند. نزدیک به یکسوم از مرز ۸٫۳۳۴ کیلومتری آن نیز آبی است. این کشور خاورمیانهای، موقعیت راهبردیای در خلیجفارس دارد و تنگه هرمز در جنوب کشور، گذرگاهی حیاتی برای ترابرد نفت خام است.
میانگین دمای روز تابستانی در آبادان در استان خوزستان، ۴۳ درجهٔ سانتیگراد و میانگین دمای زمستان در تبریز در استان آذربایجان شرقی، به حدود انجماد میرسد؛ بنابراین ایران کشوری با تنوع آبوهوایی بسیار بالایی است.
ایران کشوری چهارفصل است به این معنا که در هر زمان از سال میتوان به شهری در ایران سفر کرد و شاهد آبوهوایی متفاوت بود. برای نمونه زاگرس سرزمینی است که به دلیل وجود کوهپایهای ویژه در فاصلهای کمتر از ۱۰ کیلومتر میتوان از منطقه گرمسیری سرسبز وارد منطقه سردسیری پوشیده از برف شد.
استان لرستان کانون شهرهای چهارفصل ایران است پیشینه این سرزمین به چهار هزار سال میرسد. وجود جاذبههایی طبیعی مانند پارک جنگلی مخمل کوه، آبشار بیشه، آبشار نوژیان، آبشار وارک، آبشار تله زنگ، دریاچه گهر، غار کلماکره، دریاچه شطتمی در کنار جاذبههای تاریخی و همچنین آبوهوای مناسب و مدیترانهای
سبب شده تا لرستان مجالی کمنظیر برای گردشگران باشد. استان کهکیلویه و بویراحمد نیز از مناطق چهارفصل ایران است. این استان بخشی از تمدنهای باستانی ایران است و به دلیل موقعیت کوهستانیاش
تابستانهایی ملایم و دلپذیری را با خود به همراه دارد. بخش شمالی این استان آبوهوایی سردسیر و بخش جنوبی آبوهوایی گرم دارد
که موجب شده بتوان چهار فصل را بهخوبی در آن تجربه کرد.
از شهرهای چهارفصل ایران میتوان به خلخال در جنوب استان اردبیل ، سپیدان در میان رشته کوههای زاگرس آبوهوای خنک منطقه در تابستان و کوههای پوشیده از برف در زمستان و جاذبهٔ گردشگری طبیعی منطقه و وجود پیست سوارکاری و پیست اسکی و مناطقی همچون تنگهٔ تیزاب و چلهگاه رونق ویژهای به صنعت گردشگری داده است. زنجان از دیگر شهرهای چهارفصل ایران با پیشینه و کاراک گردشگری غنی است.
ایران همچنین ۱۳ ذخیرهگاه زیستکره دارد که دربرگیرنده ارسباران، ارژن، گنو، پارک ملی گلستان، منطقه حفاظتشده حرا و تالاب بینالمللی خور خوران، پارک ملی کویر، پارک ملی دریاچه ارومیه، شبهجزیره میانکاله، منطقه حفاظتشده توران، دنا، تنگ صیاد، دریاچه هامون و کپهداغ میشود. تاکنون بیش از ۲۱۰ گونه پستاندار، ۵۵۸ گونه پرنده، ۲۶۰ گونه خزنده و ۲۲ گونه دوزیست در ایران ثبتشدهاند.
گذر جاده ابریشم از ایران خود گواهی بر این است که گردشگری و جهانگردی پیشینهای دورودراز در این کشور دارد. دوره صفویان یکی از رخشانترین دورههای گردشگری در ایران است در سال ۱۳۱۴ شمسی برای نخستین بار در وزارت داخله (کشور) ادارهای به نام «اداره جلب سیاحان خارجی و تبلیغات» پایهگذاری شد که انجام امور وابسته به جهانگردی کشور را بر دوش داشت. در سال ۱۳۱۹ شمسی نخستین آژانس جهانگردی ایران در تهران تأسیس شد و در سال 1340 شورای عالی جهانگردی مرکب از دوازده تن از نمایندگان وزارتخانهها و مؤسسات دولتی و سه نفر از اشخاص مطلع و کارشناس در امر گردشگری و جهانگردی بهموجب تصویب هیات وزیران وقت تشکیل شد. پس از انقلاب سال 1357 در ایران حوزه معاونت جهانگردی وزارت ارشاد اسلامی عهدهدار امور جهانگردی شد و در سال ۱۳۷۶ سازمان ایرانگردی و جهانگردی به وجود آمد سازمان میراث فرهنگی و گردشگری از ادغام دو سازمان ایرانگردی و جهانگردی و سازمان میراث فرهنگی به وجود آمد و بعدها سازمان صنایعدستی نیز به آن اضافه شد. از سال 1398 سازمان میراث فرهنگی، صنایعدستی و گردشگری تبدیل به وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایعدستی شد.
بر پایه گزارش سازمان جهانی گردشگری، ایران رده دهم جاذبههای باستانی و تاریخی و رده پنجم جاذبههای طبیعی را در جهان دارا است.
کشور ایران سه سال پس از تصویب کنفرانس عمومی یونسکو در ۲۶ فوریه ۱۹۷۵ به کنوانسیون میراث جهانی یونسکو پیوست و با ثبت ۲۲ اثر فرهنگی (ملموس) و ۲ اثر طبیعی، در رده نهم فهرست میراث جهانی یونسکو (تا تیرماه ۱۳۹۸) قرار دارد.
در بخش میراث فرهنگی ملموس و ناملموس بر گسترش اجرای مفاد کنوانسیونهای حفظ میراث فرهنگی ملموس و ناملموس، اجرای برنامههای بینالمللی نگهداری و بازسازی آثار فرهنگی و کارهای بازدارنده بهمنظور جلوگیری از تخریب آثار تاریخی در شرایط بحرانی و دوران منازعات داخلی و منطقهای تأکید شده است. با توجه به پیشینه تاریخی ایران و آثار تاریخی گسترده و چشماندازهای طبیعی استثنایی و فرهنگ شفاهی غنی در این سرزمین، آگاهسازی عمومی، بهویژه آموزش جوانان در زمینه آشنایی با مفاهیم و پیش آمدهای مربوط به حفظ میراث فرهنگی از اهمیت فراوانی برخوردار است.
آثار ثبتشده ایران در فهرست میراث جهانی (میراث فرهنگی ملموس) یونسکو:
۱ ـ چغازنبیل، شوش (۱۹۷۹)
۲ ـ میدان امام اصفهان (۱۹۷۹)
۳ ـ تخت جمشید، فارس (۱۹۷۹)
۴ ـ تخت سلیمان، تکاب (۲۰۰۳)
۵ ـ بم و چشمانداز تاریخی آن، کرمان (۲۰۰۷/ ۲۰۰۴)
۶ ـ پاسارگاد، فارس (۲۰۰۴)
۷ ـ سلطانیه، زنجان (۲۰۰۵)
۸ ـ بیستون، کرمانشاه (۲۰۰۶)
۹ ـ مجموعه آثار رهبانی ارمنیان ایران (۲۰۰۸)
۱۰ ـ سازههای تاریخی ـ آبی شوشتر (۲۰۰۹)
۱۱ ـ مجموعه بازار تاریخی تبریز (۲۰۱۰)
۱۲ ـ بقعه شیخ صفیالدین اردبیلی (۲۰۱۱)
۱۳ ـ نُه باغ ایرانی: اکبریه بیرجند، فین کاشان، شاهزاده ماهان، ارم شیراز، عباسآباد بهشهر، چهلستون اصفهان، دولتآباد یزد، پاسارگاد شیراز، پهلوان پور یزد (۲۰۱۱)
۱۴ ـ گنبد قابوس، استان گلستان (۲۰۱۲)
۱۵ ـ مسجد جامع اصفهان (۲۰۱۲)
۱۶ ـ کاخ گلستان، تهران (۲۰۱۳)
۱۷- شهر سوخته استان سیستان و بلوچستان (۲۰۱۴)
۱۸- چشمانداز فرهنگی میمند (۲۰۱۵)
۱۹- محوطه باستانی شوش (۲۰۱۵)
۲۰ – ۱۱ قنات ایرانی (۲۰۱۶)
۲۱ – شهر تاریخی یزد (۲۰۱۷)
۲۲ – چشمانداز باستانشناسی ساسانی منطقه فارس (۲۰۱۸)
۲۳ – راهآهن سراسری ایران (۲۰۲۱)
۲۴ – منظر فرهنگی هورامان/ اورامانات (۲۰۲۱)
آثار ثبتشده ایران در فهرست میراث طبیعی یونسکو:
- دشت لوت (۲۰۱۶)
- جنگلهای هیرکانی (۲۰۱۹)
آثار ثبتشده ایران در فهرست میراث فرهنگی معنوی (ناملموس) یونسکو:
- نوغانداری و ابریشمبافی مشترک با افغانستان، آذربایجان، ترکیه، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان (۱۴۰۱)
- ترکمندوزی مشترک با ترکمنستان (۱۴۰۱)
- یلدا/ شب چله مشترک با افغانستان (۱۴۰۱)
- هنر ساختن و نواختن عود (۱۴۰۱)
- برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی در ایران – در قالب اقدامات پاسدارانه خوب؛ مثالزدنی (۱۴۰۰)
- آیین زیارت تادئوس (۲۰۲۰)
- هنر نگارگری (۲۰۲۰)
- مهارت سنتی ساختن و نواختن دوتار (۲۰۱۹)
- هنر ساختن و نواختن کمانچه (۲۰۱۷)
- چوگان، بازی سوار بر اسب همراه با روایتگری و موسیقی (۲۰۱۷)
- هنر پخت نان لواش (۲۰۱۶)
- نوروز (۲۰۱۶)
- ردیفهای موسیقی ایرانی (۲۰۰۹)
- هنرنمایشی- آئینی تعزیه (۲۰۱۰)
- مهارت فرشبافی فارس (۲۰۱۰)
- موسیقی بخشیهای خراسان (۲۰۱۰)
- آئین پهلوانی و زورخانهای (۲۰۱۰)
- مهارت فرشبافی کاشان (۲۰۱۰)
- آیین نقالی (قصهگویی اجرایی ایرانی) (۲۰۱۱)
- دانش سنتی لنجسازی و دریانوردی در خلیج فارس (۲۰۱۱)
- مراسم قالیشویان در مشهد اردهال کاشان (۲۰۱۲)